Przymusowe migracje i wypedzenia w Europie 1938-48

Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce

Atak Niemiec na Polske 1 wrzesnia 1939 r. - po aneksji Austrii i unicestwieniu Czechoslowacji w latach poprzednich - dal ostatecznie poczatek drugiej wojnie swiatowej. W ciagu kolejnych pieciu lat niemieckie panowanie charakteryzowalo sie przemoca, przesiedleniami i ludobójstwem. Polska stala sie najwazniejszym "poletkiem doswiadczalnym" nazistowskiej polityki przestrzeni zyciowej i eksterminacji oraz arena przymusowych migracji na przeogromna skale.

Polska przed pierwsza wojna swiatowa

Siegajaca sredniowiecza historia niepodleglych ksiestw polskich dobiegla konca w roku 1795, kiedy wielkie mocarstwa europejskie - Prusy, Austria i Rosja - podzielily miedzy siebie terytorium Polski. A zatem - pomijajac krótkie intermezzo w okresie rzadów Napoleona - az do pierwszej wojny swiatowej panstwo polskie nie istnialo. W XIX wieku rozwinal sie polski ruch narodowy, który w toku wielu powstan próbowal wlasnymi silami odzyskac samodzielnosc panstwowa. Zwlaszcza w drugiej polowie stulecia polscy nacjonalisci staneli zarazem w obliczu polityki germanizacji wzglednie rusyfikacji.

Odzyskanie niepodleglosci przez Polske (1917/18)

Po pierwszej wojnie swiatowej, przy wsparciu prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona, utworzono nowe polskie panstwo narodowe. Sprawa jego granic rozstrzygnela sie jednak dopiero na poczatku lat 20.: na wschodzie polska zdobyla zbrojnie czesci Zwiazku Radzieckiego i Litwy. Na zachodzie czesciowo droga plebiscytów, czesciowo na miedzynarodowych konferencjach ustalono przynaleznosc spornych terenów do Rzeszy Niemieckiej albo do Polski. Takze tu dochodzilo do gwaltownych starc pomiedzy niemieckimi a polskimi organizacjami paramilitarnymi.

Prawie jedna trzecia ludnosci stanowily mniejszosci narodowe, miedzy innymi ukrainska (ok. 14 procent), zydowska (ok. 9-10 procent) i niemiecka (ok. 3 procent).

Na klimat polityczny znaczny wplyw wywieraly problemy gospodarcze, napiecia polityczne i spoleczne i nacjonalizm. "Polityka polonizacyjna" rzadu oddzialywala na niekorzysc mniejszosci, na przyklad w wypadku polityki jezykowej i reformy rolnej. Sprawilo to miedzy innymi, ze w okresie miedzywojennym okolo miliona czlonków mniejszosci niemieckiej wyjechalo z kraju. Zwlaszcza po ustanowieniu wojskowej dyktatury przez marszalka Pilsudskiego i jego nastepców (od 1926 r.) pogorszyla sie sytuacja mniejszosci, zwlaszcza Ukrainców na wschodzie Polski.

Polska a narodowosocjalistyczne Niemcy

Rewizja traktatu wersalskiego i ustalonych tam granic kosztem Polski zyskala szerokie uznanie wsród konserwatywnych elit wladzy w Niemczech juz w okresie republiki weimarskiej. Polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 r. byl zatem pewna niespodzianka, dal jednak narodowosocjalistycznym Niemcom mozliwosc przygotowania sie dzieki zbrojeniom do planowanego podboju Europy Wschodniej. Jeszcze w 1938 r. w slad za Niemcami Polsce udalo sie zaanektowac pewne czesci Czechoslowacji.

Po zawarciu ukladu monachijskiego od jesieni 1938 r. zaostrzyly sie grozby i zadania wobec Polski, zmierzajace do stworzenia eksterytorialnych korytarzy przez Polske, ponownego przylaczenia Wolnego Miasta Gdanska do Rzeszy Niemieckiej i faktycznego ujarzmienia Polski jako sojusznika Niemiec. Polski rzad nie zgodzil sie na to; dla Francji i Wielkiej Brytanii powtórka ukladu monachijskiego (1938) i pózniejszego rozbicia Czechoslowacji (marzec 1939) nie wchodzila w gre, a zatem udzielily one 31 marca 1939 r. gwarancji dla niepodleglosci Polski.

Tymczasem nazistowska propaganda wygrywala na uzytek miedzynarodowej opinii publicznej sytuacje mniejszosci niemieckiej. Jednak nawet w czesci nie okazalo sie to tak skuteczne jak w wypadku Czechoslowacji, poniewaz odsetek Niemców wsród ludnosci Polski byl znacznie mniejszy. Mniejszosc ta byla rozproszona, stosunkowo heterogeniczna i mniej podatna na nazistowska ideologie. W tak zwanym pakcie Hitler-Stalin (23 sierpnia 1939 r.) uzgodniono podzial Polski. 1 wrzesnia rozpoczal sie ostatecznie atak niemieckiego Wehrmachtu na Polske. Polityczne i militarne zalamanie sie Polski nastapilo po zaledwie kilku tygodniach. Wschodnia czesc Polski zostala zajeta przez armie radziecka.

Niektóre czesci Polski zostaly przylaczone do Rzeszy Niemieckiej; z reszty utworzono tak zwane "Generalne Gubernatorstwo".

Lata niemieckiej okupacji

Wojna Niemiec z Polska w swoim zalozeniu od poczatku nie byla tradycyjna wojna zaborcza, lecz zmierzala do "narodowego scalania gruntów", "zdobywania przestrzeni zyciowej" i ludobójstwa. Byla elementem niemieckiej "polityki narodowosciowej", która polegala na wypieraniu, zwalczaniu i mordowaniu innych narodów. Hitler od poczatku planowal mordowanie wielkiej liczby polskich cywilów (patrz jego tajne przemówienie z 23 sierpnia 1939 r.).

Stosownie do tego niemiecka "polityka okupacyjna" skladala sie przede wszystkim z terroru i generalnego pelnomocnictwa do przesladowania i mordowania ludnosci. Zwlaszcza polskie elity przywódcze znalazly sie na celowniku okupantów. Polska miala istniec najwyzej jako rezerwuar niewyksztalconej sily roboczej.

Tereny okupowane byly pladrowane finansowo i gospodarczo (produkcja zbrojeniowa i spozywcza).

Cieszacy sie uznaniem sprzymierzonych polski rzad znajdowal sie na emigracji w Londynie. W Polsce istnial w podziemiu dobrze zorganizowany ruch oporu, oparty przede wszystkim na dawnych partiach politycznych i wielu organizacjach spolecznych, czlonkach aparatu panstwowego i bylych oficerach. Do konfliktów dochodzilo zwlaszcza pomiedzy wierna rzadowi Armia Krajowa (AK) a komunistami o stosunek do Zwiazku Radzieckiego, który do 1941 r. nie byl sprzymierzencem, lecz mocarstwem okupacyjnym, a pózniej wymusil cesje polskich ziem wschodnich.

Przymusowe migracje w okresie okupacji

Z punktu widzenia nazistowskich ideologów wojna oznaczala w mniejszym stopniu podbój jako "ponowne przylaczenie" polskiego terytorium do Rzeszy Niemieckiej. Miala nastapic germanizacja tych obszarów, której przejawem bylo na przyklad zniemczanie nazw miejscowosci i ulic albo polityka kulturalna i oswiatowa.

W okupowanej Polsce od poczatku dochodzilo do przymusowych migracji, które objely setki tysiecy ludzi. Do 1941 r. w czesto nieludzkich warunkach przesiedlono do Generalnego Gubernatorstwa co najmniej 365 000 ludzi (Zydów i Polaków) z terenów przylaczonych do Niemiec.

Podczas dokonywanych przemoca przesiedlen niemieccy okupanci byli szczególnie zainteresowani konfiskata i odbieraniem wlascicielom wartosciowego majatku. Przekazywano go czesto niemieckim przesiedlencom, których sprowadzano do okupowanej Polski na przyklad w ramach programu "Powrót do Rzeszy".

Okolo 1-1,2 miliona ludzi wywieziono z Polski do Rzeszy Niemieckiej jako robotników przymusowych.

Do 1941 r. wielka liczba ludzi zostala deportowana równiez przez okupantów radzieckich; wedlug róznych szacunków wywózki objely od pól do póltora miliona osób.

Holocaust w Polsce

Polska byla przed wojna tym krajem europejskim, w którym odsetek ludnosci zydowskiej byl zdecydowanie najwyzszy. W roku 1931 spis powszechny wykazal w Polsce liczbe ponad 3 milionów Zydów.

Tuz po wkroczeniu wojsk niemieckich rozpoczal sie terror skierowany przeciwko Zydom. Nastapily gwalty i mordy, przesiedlenia do gett, wywózki do obozów i praca przymusowa.

Kiedy po ataku Niemiec na Zwiazek Radziecki latem 1941 r. cala Polska znalazla sie pod kontrola Niemiec, mordowanie osiagnelo punkt kulminacyjny. Od 1942 r. transportowano mieszkanców gett do obozów koncentracyjnych, co doprowadzilo wreszcie do rozpaczliwego powstania w getcie warszawskim (kwiecien-maj 1943 r.). W obozach zaglady, takich jak Treblinka, Auschwitz, Sobibór, Belzec czy Majdanek przemyslowymi metodami mordowano Zydów ze wszystkich krajów, które znajdowaly sie pod panowaniem niemieckim.

Rola ludnosci polskiej w przesladowaniu Zydów pozostaje do dzis tematem szeroko dyskutowanym i bardzo kontrowersyjnym. Bez watpienia antysemityzm byl od dawna rozpowszechniony wsród polskiej nacjonalistycznej prawicy i ludnosci wiejskiej. Byla kolaboracja i przemoc ze strony Polaków wobec Zydów, stymulowana i inicjowana przez okupantów. Z drugiej strony istniala tez zorganizowana i indywidualna pomoc dla przesladowanych, swiadczona z narazeniem wlasnego zycia w warunkach charakteryzujacych sie samowola, przemoca i bezprawiem.

Wnioski: niemiecka okupacja w Polsce

Chyba zaden inny kraj nie ucierpial pod niemiecka okupacja tak bardzo jak Polska. Wedlug przyblizonych szacunków tylko tu bylo od czterech do szesciu milionów ofiar smiertelnych (do 20 procent ludnosci). Nazistowska, rasistowsko-volkistowska polityka przestrzeni zyciowej byla prowadzona ze skrajnym okrucienstwem; Polska miala przestac istniec jako naród. Bezwzglednie najtragiczniejszy byl holocaust, którego glówna arena byla Polska i który przezyli jedynie nieliczni polscy Zydzi. Podporzadkowanie Polski stalinowskiemu Zwiazkowi Radzieckiemu po zakonczeniu panowania niemieckiego popierali tylko komunisci. Symbolem tego bylo stlumione brutalnie przez niemieckich okupantów Powstanie Warszawskie (1944), za pomoca którego niekomunistyczny ruch oporu daremnie próbowal osiagnac wyzwolenie wlasnymi silami, a dzieki temu uzyskac prawo glosu w ksztaltowaniu powojennego ladu.